دو بال برای فهم باطن قرآن
برای تفسیر قرآن در مرحله‌ی ظاهر دو بال نیرومند لازم است: یكی«برهان عقلی»، یعنی علم حصولی كه شرط مهمّ مخاطب وحی قرار گفتن و تدبّر تام در آن است و دیگری سنت معصومین(ع) كه ناظر به مطالب تفسیری ظاهر قرآن است.
برای تفسیر باطن به باطن نیز دو بال نیرومند دیگری لازم است: یكی«عرفان قلبی»، یعنی علم حضوری و دیگری سنّت معصومین(ع) كه ناظر به معارف درونی و باطن قرآن است؛ زیرا تار و پود ریسمان كشیده شده‌ی الهی كه از یك جهت«ثَقَلِ وَحْی»[1] نام دارد و از جهت دیگر«ثَقَلِ ولایت»[2] نامیده می شود، همگی به هم مرتبط و متناسب است و همین پیوند ولایی می تواند به مفسّر جامع بین ظاهرها از یك سو و باطن ها از سوی دوم و ظاهر و باطن هر مرتبه مرتبط و چسبیده به هم از سوی سوم جرأت دهد تا فتوا دهد: چنین سیری از مصادیق«اقرأ وارقَ»[3] است؛ چون این كلام نورانی نه اختصاصی به قرائت به معنای تلاوت الفاظ دارد و نه مخصوص بهشت و بهشتیان آرمیده در بهشت جاودان است؛ بلكه شامل مُفَسّران ژرف اندیشی است كه در عین جمع سالم بین اضلاع سه گانه مزبور، از هرگونه اشتباه ظاهر و باطن مصون و از هر خطر مخلوط شدن درون و بیرون و التقاط تنزیل و تأویل محفوظند و تا نیل به جنّت لقای خدا هم چنان پویا و جویایند. البته چنین مقامی برای كم نظیرترین از اولیای الهی محتمل است؛ لیكن اصل امكان آن معقول است.
«ذو وجوه» بودن قرآن به معنایی دیگر نیز در برخی احادیث آمده است. حضرت امیر المؤمنین(ع) در نامه‌ای به عبدالله بن عباس فرمود: هنگام احتجاج با خوارج محور استدلال را سنت قرار بده، نه قرآن. ممكن است برخی استعمال لفظ واحد در بیش از یك معنا را روا ندانند و بر این اساس اراده چند مطلب از یك لفظ قرآنی در نظر آنان صحیح نباشد، لیكن باید توجه داشت كه اوّلاً، بر فرض صحت آن مبنا، می توان معنای جامع انتزاعی كه ظهور عرفی داشته باشد ترسیم كرد تا همه‌ی مراحل را در بر گیرد. ثانیا، مراحل طولی، مصادیق یك معناست، نه معانی متعددِ یك لفظ. ثالثا، امتناع توهّم شده، یا بر اثر محدودیت ظرفیت لفظ است یا محدود بودن ظرفیت مستمع و مخاطَب و یا محدودیت علم و اراده متكلم و قسمت مهمّ آن چه كه در آن مبحث، بر فرض تمامیت آن، مطرح شده به محدودیت علم و اراده متكلم بر می گردد، نه مخاطَب. پس اگر متكلم و مرید، خداوند سبحان بود كه هیچ محدودیتی از جهت علم یا اراده ندارد، محذوری در اراده كردن چند مطلب از یك آیه و چند معنا از یك لفظ وجود ندارد؛ چنان كه اگر محدودیت مزبور به لحاظ مخاطَب باشد، مخاطب اصلی قرآن، انسان كامل، یعنی حضرت رسول اكرم(ص) است كه ظرفیت وجودی آن حضرت برای ادراك معانی متعدد در آن واحد محذوری ندارد؛ یعنی، اگر مخاطبان دیگر صلاحیت دریافت و پذیرش چند معنا را از لفظ واحد ندارند حضرت رسول اكرم(ص) چنین صلاحیتی را داراست.
از این جا به مطلب دیگری كه مربوط به زبان قرآن است می توان پی برد و آن این كه، گر چه قانون گفتگو از جهت لفظ و از لحاظ مخاطَبْ نسبت به افراد عادی مورد قبول است، لیكن از جهت متكلم نمی توان چنین حكم كرد كه همه احكام متكلم های عادی درباره متكلم وحی، یعنی خداوند سبحان حاكم است؛ گذشته از این كه مخاطب اوّلی و اصلی قرآن كریم، حضرت رسول اكرم(ص) است كه بر اثر خلافت الهی[4] توان تحمّل معانی متعدد را یك جا دارد. البته هیچ یك از امور یاد شده، یعنی ویژگی متكلم و خصوصیت مخاطب اصیل، یعنی رسول اكرم(ص) مانع اجرای قانون عربی مبین نسبت به دیگران نخواهد بود.
شاید یكی از معانی حدیث رسیده و نقل شده از رسول اكرم(ص): «القرآن ذَلول ذو وجوه فاحملوه علی أحسن الوجوه»[5] همین باشد كه قرآن كریم معارف طولی متنوّع و مطالب عَرْضی متعدد دارد؛ اگر جمع بین همه آن ها میسور نشد آن را بر بهترین وجه آن حمل كنید. اگر آن معانی صحیح و تامّ نمی بود، هرگز قرآن كریم نسبت به آن معنای غیر درست، ذَلولْ، نرم و انعطاف‌ْپذیر نبود و آن معنا نیز از وجوه قرآن به حساب نمی آمد. غرض آن كه، ذو وجوه بودن قرآن می تواند ناظر به مطلبی باشد كه در این بخش مطرح شد؛ یعنی، پیوند همه مراحل ظاهر و مراحل باطن و هم چنین پیوند ظاهرها با هم و ارتباط باطن ها با هم و...؛ چنان كه می تواند ناظر به مطلب دیگر باشد.
«ذو وجوه» بودن قرآن به معنایی دیگر نیز در برخی احادیث آمده است. حضرت امیر المؤمنین(ع) در نامه‌ای به عبدالله بن عباس فرمود: هنگام احتجاج با خوارج محور استدلال را سنت قرار بده، نه قرآن: «لا تخاصمهم بالقرآن فإن القرآن حمّال ذو وجوه، تقول و یقولون و لكن حاججْهم(خاصمهم) بالسنّة فإنّهم لن یجدوا عنها محیصاً»[6]. این سخن نشان می دهد كه چون برخی بر اثر تفسیر به رأی مذموم، وجوهی را بر قرآن تحمیل می كردند و وحی خدا را بر خواست های خویش تطبیق می كردند، آن حضرت سنّت رسول اكرم(ص) را كه مبین و شارح راستین قرآن كریم است محور احتجاج قرار داد. از این جهت«ذو وجوه»، به معنای صلاحیت واقعی قرآن برای حمل بر وجوه متعدد نیست.
پی نوشت ها:
[1] . اشاره به حدیث«إنی تارك فیكم الثقلین كتاب الله و عترتی» من در بین شما دو چیز گرانبها و با ارزش قرار می دهم، یكی كتاب خدا و دیگری عترت و اهل بیت من.
[2] . همان.
[3] . اصول كافی، ج 2، ص 606؛ بخوان و ترقی كن و بالا برو.
[4] . اشاره به آیه«إنّی جاعل فی الارض خلیفة» است یعنی من در زمین خلیفه و جانشین قرار می دهم.
[5] . عوالی اللثالی، ج 4، ص 104.
[6] . نهج البلاغه، نامة 77؛ یعنی: «با خوارج به وسیله‌ی قرآن احتجاج نكن چون كه قرآن راه های متعدد و حمل های متعدد دارد، چیزی تو می گوئی و چیزی آن ها می گویند، و لكن به واسطه‌ی سنّت پیامبر با آن ها احتجاج كن، زیرا آن ها در مقابل سنّت و روایت راه چاره‌ای ندارند».
نویسنده: آیت الله جوادی آملی
منبع: تفسیر تسنیم
نظرات شما عزیزان:
تبادل
لینک هوشمند
